Тылгыны нэһилиэгэр культура сайдыыта.
Нэһилиэк историятыгар культура тэрилтэтэ, чуолаан кулууп үлэтэ биир ураты миэстэни ылар. Хас биирдии омук баай историялаах культуралаах буолар, ол курдук Тылгыны нэһилиэгэ эмиэ баай историялаах нэһилиэк.Култуура эйгэтэ олус киэҥ. Өбүгэлэрбит төрүт үгэстэрин, сиэрин-туомун, итэҕэлин, олоҥхотун, ырыатын-тойугун, дьарыгын, кэрэ, ураты суолтатын, араас хайысхатын сырдатан дьоҥҥо, норуокка култуура нөҥүө тиэрдэбит. Биһиги нэһилиэкпитигэр сэрии инниттэн, кулууп тэриллиэн иннинэ, урукку оскуола дьиэтэ уопсай балаҕан диэн ааттаах холхуос хонтуората, ааҕар балаҕан, медпуун үлэлиир дьиэлэрэ этэ.
Нэһилиэккэ үөрэхтээх киһи бэрт аҕыйаҕа, оскуола учууталлара эрэ үөрэхтээх дьонунан ааҕыллаллара. Архив докумуоннара кэпсииллэринэн тохсунньу 5 күнүгэр 1942 с.2 бирикээһинэн (Бүлүү улууһун муниципальнай архыыбын даннайдара 1942 с. бааллар) ааҕар балаҕан сэбиэдиссэйинэн Кычкин Василий Афанасьевич анаммыт. Мантан салгыы ааҕар балаҕаҥҥа уонна нэһилиэк агитационнай пуунугар үлэлээбиттэр: Лукин Иван Капитонович, Васильев Семен Егорович, Никифорова Марфа Кононовна, Мосов Егор Яковлевич, Степанов Егор Петрович, Петрова Анастасия, Тимофеев Яков Спиридонович, Федоров Николай Ильич, Васильев Михаил Тихонович, Матвеев Кирилл Герасимович, Яковлев Александр Алексеевич уонна ааҕар балаҕан бүтэһик үлэлиир сылыгар сэбиэдиссэйинэн Петров Никита Герасимович ( №45 бирикээс, балаҕан ыйын 1 күнэ, 1951 сыл) анаммыт.
1950-с сылларга биһиги нэһилиэкпит хайдах этэй? Ити кэмҥэ бөһүөлэккэ сүүрбэччэ кэриҥэ олорор дьиэ баара, олор үксүлэрэ типовайа суох көрүҥнээхтэрэ, ыаллар бөһүөлэккэ кыайан түмсэ иликтэрэ. Нэһилиэк үгүс олохтоохторо Сулгунда, Толоон, Баҕадьа, Майкаах фермаларыгар үлэлииллэрэ уонна онно олороллоро. Ол таһынан Уһуҥҥа, Оҕус охтубукка сүөһүнү кыстаталлара. Бөһүөлэккэ 4 кылаастаах оскуола, маҕаһыын үлэлииллэрэ. Сэбиэт уонна колхоз бырабылыанньата биир дьиэҕэ үлэлииллэрэ.Медпункт 1951 сыллаахха алтынньы ыйга аһыллыбыта. Нэһилиэккэ электричество , араадьыйа, тэлэбиисэр суоҕа.
Нэһилиэккэ 1951 сыллаахха нэһилиэк сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Мосов Егор Яковлевич туруорсуутунан, оройуон сэбиэтин культураҕа отделын сөбүлэһиитинэн аан маҥнай тыа кулууба тэриллибитэ. Сэбиэдиссэйинэн аармыйаттан саҥа кэлбит, 7кылаас үөрэхтээх, Петров Н.Г. балаҕан ыйын 1 күнүттэн, үлэтин саҕалаабыта уонна ону кытта сэргэ ааҕар балаҕаны туппута. Үлэлииригэр ааҕар балаҕаҥҥа биир хос бэриллибитэ. Мунньахтыыр коридор биир эҥээрэ муостата үрдэтиллэн сцена оҥоһуллубута. Кулууп сүрүннээн агитационнай – маассабай үлэнэн дьарыктанар этэ.Бырааһынньыктарга политическай докладтар оҥоһуллар буолбуттара. Кулууп маҥнай үлэлиэҕиттэн нэһилиэнньэ сынньалаҥын культурнайдык тэрийэн үлэлээбитэ. Бырааһынньыктарга нэһилиэнньэ кулуупка мустан оонньоон–көрүлээн барара. Кулууп иһинэн драматическай куруһуок үлэлээбитэ. Петров Н.Г. салалтатынан, кини туруоруутунан Суорун Омоллоон «Күкүр Ууһа», «Сайсары», Войнич «Тигээйи», «Өстөөхтөр», «Кыһыл көмүс туорахтар» о.д.а. пьесалар туруоруллубуттара. Никита Герасимович мандолинаҕа үчүгэйдик оонньуура, нууччалыы ырыалары ыллыыра, пьесаларга оонньуура, плакаттары үчүгэйдик суруйара.
1954 сылтан Федоров Николай Ильич-2 үлэлээбитэ. Пьесалары туруоруу таһынан концертары туруоруу саҕаламмыта, ырыалары гармошканан доҕуһуоллууллара. 1956 с. оскуола аһыллан 4 эдэр учуутал үлэлии кэлбиттэрэ, нэһилиэк культурнай олоҕор актыыбынайдык кыттан барбыттара. 1962с. «Мастаах» сопхуос комсомолун кэмитиэтин босхоломмут сэкэритээринэн быыбарданан барбыта. Салгыы үрдээн рабочай кэмитиэт бэрэссэдээтэлинэн үлэлээн иһэн тыҥатынан ыалдьан бу олохтон барбыта. Нэһилиэкпит киэн туттар ыччата этэ. Кэргэнэ Христина үс оҕотун улаатыннаран үтүө үлэһит дьон буоллулар. 1956с. саас Үгүлээккэ 4 нэһилиэк уус-уран самодеятельноска уонна спортивнай күрэхтэһиилэргэ фестивала саҕаламмыта.Бу фестивальга бастаабыттар сүүмэрдэнэн, табанан, Бүлүүгэ киирбиттэрэ. Фестиваллар сыл аайы 4 нэһилиэккэ уочаратынан ыытыллар буолтара. Художественнай самодеятельность бары нэһилиэктэргэ үгүс талааннары арыйбыта. 1950-60-70 сс фестиваллары оччотоогу кулууп үлэһиттэрэ Федоров Н.И, Иванова М.Е, Борисов П.П, Гаврильева А.П тэрийэн салайан кэлбиттэрэ.
Талааннар арыллан испиттэрэ. Хоһооннору суруйар, мелодиялары айар дьоннор баар буолбуттара. Фестивальга аналлаах «Фестиваль ырыата дьиэрэйэр» диэн ырыаны Христина Капитонова бэйэтин ырыатын толорбута.Онтон кэлин Дмитрий Федоров -Толооноп «Туохтан бүтэй үөрэҕин»- диэн ырыата Филипп Лукин мелодиятыгар кынаттаах ырыа буолан тарҕаммыта. Ити кэнниттэн Тылгыны уолаттара Афанасий Иванов «Дьикти сэмэй Кууһумаҕа», Николай Федоров «Отчут кыыс хоргуппут ырыатыгар» харда тылы суруйбуттара ол кэмнэр сөбүлүүр ырыалара буолбуттара. Баҕар онтон силис тардыбыттара буолуо биһиги билиҥҥи мелодистарбыт Павел Борисов, Александр Васильев, Константин Васильев о.д.а.
Фестиваллар үрдүк тэрээһиннээхтик, бириэмэтигэр барыылара оччотооҕу колхоз салайааччыларыттан, чуолаан бэрэссэдээтэллэртэн быһаччы тутулуктааҕа. Көлөнөн хааччыйыы, производсвоттан хамнастарын төлөөн туран көҥүллээһин, солбугу булуу – бу барыта колхоз салалтатыгар сүктэриллэрэ, биһиги нэһилиэккэ Степанов Петр Егорович, Алексеев Дмитрий Семенович ахсаабат кыһамньыларын уураллара. Ити кэм фестивалларын кыттыылаахтара, биһиги киэн туттар аҕа дьоммут үгүстэрэ,хомойуох иһин, билигин, биһиги кэккэбитигэр суохтар. Биһиги орто, эдэр көлүөнэ дьон кинилэр талааннарыгар сүгүрүйэбит.
1960 с. 100 миэстэлээх саҥа кулууп тутуллан үлэҕэ киирэр, манна колхоз хонтуората, олохтоох библиотека бииргэ кииннэнэн үлэлииллэр. Үйэ сайдан нэһилиэнньэ элбээн араас өрүттээх үлэлэр киэҥ далааһыннаахтык ыытыллаллар. Нэһилиэккэ анал үөрэхтээх кулууп улэһитинэн Иванова М.Е. 1971с. үлэлии кэлэр. Кулууп - ыччат сөбүлээн мустар сиринэн буолар, Мария Егоровна нэһилиэккэ бастакынан хор тэрийэр, элбэх ыччат дьону кэрэ эйгэтигэр түмэ тардар. Кини үлэлиир кэмигэр ырыа күүскэ сайдар, ырыаны толоруу маастарыстыбата үрдүүр. Кинини кытта бииргэ үҥкүүһүт идэлээх Гаврильева А.П. үлэтин саҕалыыр, үцкүү ансаамбыла тэриллэн араас фестивалларга, концертарга кыайыы эрэ кынаттаах, үөрүү - көтүү аргыстаах оччотооҕу ыччат дьон, нэһилиэк туһа диэн үлэлииллэр, айаллар – туталлар.
1986 с. 200 миэстэлээх саҥа типовой кулууп үлэҕэ киирэр. Сэбиэдиссэйинэн Петрова Э.С. үлэлиир. Кулууп бу кэмҥэ түмсүүлэри кытта үлэтэ күүһүрэр, дьахталлар сэбиэттэрэ тэриллэннэр, үлэҕэ саҥа сүүрээннэр киирэллэр ол курдук түөлбэнэн, нэһилиэк тэрилтэлэрин кытта былааннаах үлэлэр сайдаллар. 1987 с. кулуупка Хабаровскайдааҕы культура институтун бүтэрэн Лугинова А.Е, Захарова О.В. үлэлии кэлэллэр. Нэһилиэккэ араас өрүттээх үлэлэр, мероприятиелар күүскэ ыытыллаллар.1988 с. Якутскайдааҕы культурнай – сырдатар училищены бүтэрэн Васильева Р.Н. кулуупка үлэтин уус-уран салайааччынан саҕалыыр. Ырыа ансамбыллара, араас куруһуоктар ситимин быспакка үлэлииллэр.
1989 сылтан нэһилиэккэ Агитационнай Культурнай Биригээдэлэр (АКБ) кулууп иһинэн тэриллэн үлэлииллэр. 1991 с. кулуупка директорынан Николаева А.И. ситиһиилээхтик 9-с сыл устата үлэлиир. Бу дойду үрдүнэн улахан ыһыллыы – тоҕуллуу кэмигэр Антонина Иннокентьевна сөптөөхтүк салайан кулууп – дьон-сэргэ сөбүлээн мустар сиринэн буоларын ситиһэр. Кини үлэлиир кэмигэр нэһилиэккэ драманы туруоруу, фольклор курдук көрүҥнэр күүскэ сайдаллар.1996 с. тыа кулуубуттан «Түһүлгэ» сынньалаҥ киин диэн ааттанар.
Мин бэйэм, 1999 с. директорынан ананан үлэлии киирбитим, күн бүгүҥҥэ диэри нэһилиэнньэ сынньалаҥын сөптөөхтүк, хаачыстыбалаахтык ыытарга үлэлэһэбин. Араас хабааннаах улуустааҕы тэрээһиннэр, фестиваллар биһиги нэһилиэкпитигэр кииннэнэн ыытыллар буоллулар. Нэһилиэккэ үлэлиир общественнай түмсүүлэри, кулууп иһинэн үлэлиир куруһуоктары бары тэрилтэлэри, нэһилиэк түөлбэлэрин кытта үлэлэр былааннаахтык ыытыллаллар. Кэнники сылларга улууска ыытыллар «Сайдыы түмсүү - бастыҥ түөлбэтэ» культурнай фестивальга, культура үлэтин сыаналааһыҥҥа биһиги ыытар үлэбит бириистээх миэстэлэргэ тиксэрин ситистибит. Араас республиканскай, зональнай, улуснай тэрээһиннэргэ кыттан тапталлаах нэһилиэкпит, Тылгыныбыт, аатын ааттатан инники күөҥҥэ сылдьары ситистибит. Бу барыта иллээх, эйэлээх коллективпыт өр сыллаах, сыралаах үлэтин түмүктэрэ буолаллар. Нэһилиэкпит дьоно-сэргэтэ , үлэ тэрилтэлэрэ сүрдээх активнай уонна талааннаах дьоннор ону сөптөөхтүк тэрийэн элбэх араас өрүттээх мероприятиелары ыытарга кыахпытын уурабыт.
Тылгынытааҕы “Түһүлгэ” сынньалаҥ киинэ нэһилиэк түмсэр, санаатын холбуур сиринэн буолар. Манна олох күөстүү оргуйар.
Автор: Р.Н. Иванова
СР культуратын туйгуна , “Бүлүү улууһун культуратын
сайдыытыгар киллэрбит кылаатын иһин”, “Тылгыны
нэһилиэгэ сайдыытыгар киллэрбит кылаатын иһин”
знактар хаһаайыннара, Тылгынытааҕы “Түһүлгэ”
сынньалаҥ киин директора.